آزادوار شهری به قدمت تاریخ

منوی اصلی

پروفایل مدیر سايت

لینکهای روزانه

وبلاگ بچه های آزادوار

قالب سايت

شهر تاریخی بلقیس

ارگ بلقیس

حس گم شدن، حس غریبى بود كه براى نخستین بار با شنیدن حكایت شهر بلقیس مرا در خود فرو برد. درست مانند كودكى كه پس از سال ها زندگى در میان خانواده متوجه شود، مادر حقیقى اش فرد دیگرى است.

باور كردنى نیست، تو در اسفراین زندگى كنى، در حالى كه اسفراین حقیقى، آن سوتر، ویرانه اى باشد كه تو بارها و بارها از كنار آن گذشته اى و ویرانه هایش آنقدر برایت تكرارى شده باشد كه فقط آن را چون دیگران قلعه بلقیس بخوانى. غافل از این كه این ویرانه ها، شهر تو، خانه تو و سرزمین مادرى توست.

سرزمینى كه در روزگاران كهن، آوردگاه امیران و سلاطین این مرز و بوم بوده است و كوچه هاى ویرانش هنوز صداى سم ضربه سواران ساسانى، اشكانى، سلوكى، سلجوقى و تیمورى را در حافظه خود مرور مى كند.

سرزمینى كه هنوز فریادهاى انوشیروان، سلطان محمود و سلطان مسعود غزنوى، سلطان محمد خوارزمشاه، محمود سبكتكین، سربداران، هارون الرشید، یعقوب لیث و عمر و لیث صفار، شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوى در فضایش طنین انداز است و خاكش از خونریزى هاى مغول و ازبك و افغان همواره مرطوب. دیارى كه در روزگاران كهن «سپهر آیین»اش مى خواندند و اكنون «قلعه خرابه بلقیس:.

آثار شهر قدیمی اسفراین که امروزه به شهر بلقیس مشهور است در 3 کیلومتری جنوب غربی اسفراین کنونی واقع شده است. سابقه تاریخی این شهر به قبل از حکومت پارت ها برمی گردد و حدود 2 هزار و 500 تا 3 هزار سال قدمت دارد.

ارگ بلقیس در زمره بزرگترین آثار کهن خشتی و گلی ایران زمین است که قدمت آن به دوران صدر اسلام می رسد که عمر آن را 1200 سال تخمین زده اند و در سال 1380 در فهرست آثار ملی کشور ثبت شد.

وجود رودخانه ای در جنوب شهرکهن و قدیمی اسفراین به نام بلقیس دلیل این نام گذاری است. بلقیس نام دختر یا همسر یکی از سلاطین بود و از آن جایی که اطراف این رودخانه، مراتع بسیار غنی و سرسبزی وجود داشت پایگاه و اتراق مناسبی برای کاروان های سلاطین و همسران آنها هنگام رفت و آمد به غرب و شرق بود و همین موضوع علت این نام گذاری شد .

برخى معتقدند كه پس از فتح این شهر توسط مسلمانان، به علت آب و هواى خوب و سرسبزى آن با سرزمین «ملكه سبا» قیاس شده و آن را به بلقیس نسبت داده اند. برخى نیز دستور مرمت آن از سوى بلقیس خاتون مادر تیمور گوركانى را علت این نامگذارى مى دانند. اما با توجه به عدم اشاره به نام بلقیس در متون تاریخى تاپیش از دوره قاجار و از آنجا كه غالباً در عهد ناصرى، مردم به علت اسرار آمیز و رازگونه بودن شهرهاى قدیمى و ارگ هایى كه در آن آثار تاریخى یا به عبارتى گنج كشف مى شد، نام هاى اسطوره اى بر روى آنها مى گذاشته اند به نظر مى رسد. اطلاق نام بلقیس به جاى اسپرایین مربوط به این دوره باشد.

این شهر سابقه ای درخشان در علم و تمدن نیز دارد به نحوی که شخصیتهای علمی زیادی همچون عبدالرحمان اسفراینی و احمد زاهد گورکانی اسفراینی را در خود پرورش داده است.

تا 150 سال پیش مسجد جامع و حمام بزرگ این شهر سالم بود ولی براثر استفاده ساکنان روستاهای اطراف از خاک آن و تبدیل آن به زمینهای کشاورزی وسعت زیادی از این بنا تخریب شد. خرابه های کهن اسفراین که شهر بلقیس نامیده می شود ، از یک مجموعه آثار شامل بقایای ارگ و خندق اطراف آن ، بخش هایی از حصار گرداگرد شهر، بقایای مقبره شیخ آذری ، ویرانه های معروف به منارتپه و یک گورستان وسیع در نزدیکی دروازه شرقی است. در اين گورستان سنت هاي مختلف تدفين از جمله گوهرهاي تابوتي، سردابهاي و گورهاي آجرچين ديده ميشود که نشان دهنده تعبير سنت تدفين در دوره هاي مختلف است.

از جالب ترين موارد کشف شده، چندين اسکلت در داخل تابوتهاي چوبي است که به صورت طاقباز دفن شدهاند.

ارگ بلقیس به تنهایی 5 هکتار وسعت دارد که اکنون فقط 30 تا 40 درصد از دیوارهای آن باقی مانده است. و مساحت کل شهر 140 تا 150 هکتار گفته میشود . ارگ يا قلعه بلقيس که در منابع به آن نارين قلعه هم نام داده اند برجسته ترين اثر در اين محوطه است 29 برج در اندازههاي مختلف در گرداگرد آن تعبيه شده و از هرسو با خندق احاطه شده است. مصالح اصلي به کار رفته درساخت قلعه، گل چينه است که در بخشهاي مختلف از خشت، آجر و چوب براي استحکام بيشتر استفاده شده است. دروازه ورودي در گوشه شمال غربي است که در طرفين آن دوبرج قراردارد. در شمال ارگ محدوده شارستان قراردارد که گرداگرد آن را حصاري گلي بزرگي در بر مي گيرد. ساير بخشها و تأسيسات داخلي شهر از قبيل بخش صنعتي، بخشهاي ذخيره سازي غلات و ... به دليل فعاليت مستمر کشاورزي تسطيح و تا حد زيادي که عموماً جزو تأسيسات شهر بلقيس تلقي شدهاند.

از بين يافته هاي باستان شناختي ميتوان به انواع ظروف سفالي لعابدار و ساده، به ويژه سفال «نوع نيشابور» و نيز سفال آبي و سفيد دوره صفوي اشاره کرد. از يافته هاي جالب توجه ديگر ميتوان به چند سکه مسي اشاره کرد که مربوط به دوره ساماني هستند و نام نوح ساماني بر روي يکي از آنها خوانده مي شود. همچنين از اشياء جالب توجه ميتوان به تاس تخته نرد از جنس عاج و يک مهره بازي نرد، مجسمه هاي کوچک سفالي اسب و ... اشاره کرد.

در اين گورستان سنت هاي مختلف تدفين از جمله گوهرهاي تابوتي، سردابهاي و گورهاي آجرچين ديده ميشود که نشان دهنده تعبير سنت تدفين در دوره هاي مختلف است. از جالب ترين موارد کشف شده، چندين اسکلت در داخل تابوتهاي چوبي است که به صورت طاقباز دفن شدهاند. مجموعه آثار شهر بلقيس تحت عنوان شهر تاريخي اسفراين در سال 1480 ه. ق به شماره 4497 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيده است.

این شهر بر اساس اسلوب معماری ساسانی و شامل سه بخش کهندژ (ارگ)، ربض و شارستان ساخته شده و مهمترین مصالح به کار رفته در آن خشت و گل است . بخش های مهم شهر شامل کهندژ ، شارستان ، خندق و حصار دور شهر است و در داخل حصار های شهر مسجد ، مقبره شیخ آذری و راسته بازاری سرپوشیده،بازار شیشه گران و یخچالهایی وجود داشته که در تصویر هوایی که در سال 1937 توسط پروفسور اشمیت گرفته شده است . به خوبی قابل مشاهده هستند. کهندژ (ارگ) به مساحت 5 هکتار با دیوارهایی به ازتفاع 6 تا 5/9 متر و به قطر 5/3 تا 5/5 متر با 29 برج به ارتفاع حدود 11 متر دارد و دروازه اصلی آن در شمال شرقی واقع شده است . این مجموعه تاریخی را میتوان جزو عظیم ترین میراث های خشتی ایران تلقی کرد که در طول تاریخ همواره به عنوان یکی از شهر های مهم ، در حاشیه جاده معروف ابریشم قرار داشته است . این شاهراه تجاری در ادوار مختلف از رونق زیادی برخوردار بوده است . این شهر برای آخرین بار در دوره صفویه متروک شده و شهر اسفراین به محل کنونی خد در سه کیلو متری شمال شهر قدیم اسفراین منتقل شده است.

منابع: سایت بانک مسکن خراسان شمالی، تبیان

برای اطلاعات بیشتر در این مورد می توانید به کتابهای

سکه های زرد اسفراین ، مختصری از پیشینه های سکه های تاریخی ضرب شده در خراسان ،جغرافیای تاریخی ارغیان (بام و صفی آباد ) اسفراین نویسنده احمد نیک گفتار مراجعه کنید http://arghiyan.blogfa.com